تراجم کشف المحجوب در زبان های اردو و انگلیسی
چکیده: اولین کتاب در زمینه تصوف در شبه قاره هند کشف المحجوب نوشته سید علی بن عثمان الهجویری شمرده می شود. قبل از کتاب مذکور هیچ کتاب در مورد تصوف در شبه قاره هند دریاف نمی شود، بعلت این، کتاب یاد شده اهمیت زیاد دارد. بعد از آن کتاب، بسیار کتب مبنی بر موضوع تصوف کشف المحجوب به وجود آمدند. چون کتاب مذکور اهمیت زیاد داشت و زبانش مشکل بنابرین چندی دانشمندان، این کتاب مهیم را در زبان اردو و انگلیسی ترجمه کردند تا مردم عموم با آسانی موضوع آن کتاب را بفهمند. در زبان اردو می گویند که بیش از ۳۰ ترجمه شده اند ولی به دست بنده شش ترجمه از کتاب هستند و یک ترجمه کشف المحجوب در زبان انگلیسی از نکلوسن می باشد. در این مقاله سعی شده است که در مورد این هفت ترجمه صحبت پرداخته شود که مترجمان چطور و چه روشی ترجمه بکار برده اند
واژه های کلیدی: کشف المحجوب،علی هجویری، مترجم٬ کلام المرغوب
مقدمه: سید علی بن عثمان هجویری در کتاب خود موسوم به کشف المحجوب تعریف تصوف و ذکر صوفیان معاصر را کرده است و سعی کرد که عقایده و اصول تصوف را طبق دین اسلام بیان کند. او می گوید که مردم دنبال مادیت هستند و باید آنها به مسلک خدا گام زن باشند. طبق او دانشمندان اسلام، بین علم و معرفت هیچ امتیازی نکرده اند ولی بنظر هجویری٬ هر کسی که آشنا با حقیقت هست و آن را می داند، او عارف است و هر کسی که تنها با معنی واژه های حقیقت آشناست و با خوبی حفظ کرده و بر آن عمل نمی کند، او را هجویری عالم می نامد. هجویری مزید در کشف المحجوب می نویسد که صوفیان، ناقد خودشان را دانشمند می گویند. او در کتاب مذکور دو صوفی را با احترام زیاد یاد کرده است. از جمله، شیخ ابوالعباس احمد بن محمد العاشقانی و شیخ ابوالقاسم علی گورگانی
اولین کتاب ترجمه شده در زمینه کشف المحجوب بنام ترجمه و شرح کشف المحجوب است و مولانا الحاج کپتان واحد بخش سیال چشتی صابری کتاب مذکور را در زبان اردو ترجمه کرده است. این ترجمه مفصل است و در جمع ۹۷۵ صفحه دارد. این ترجمه را چاپخانه بنام ناشران و تاجران کتب واقع در شهر لاهور در سال ۱۹۹۵م به چاپ رساند
:در آغاز مترجم یک شعر سروده می گوید
یارب چه چشمه ایست صحبت که من ازو
یک قطره آب خوردم و دریا گریستم [صابری۱۹۹۵م:۴]
بعداً ترجمه اردوی سوره فاتحه به شکل حمد که حاجی امداد الله مهاجر مکی کرده است، را نقل می کند و بعد از آن نعت شمس تبریزی گفته است و آن در اینجا نقل می شود
یا رسول الله حبیب خالق یکتا تویی
بر گزیده ذوالجلال پاک بی همتا تویی
نازنین حضرت حق، صدر و بدر کاینات
چشم و چراغ انبیا، نور چشم ما نویی
شمس تبریزی چه داند، نعت تو پیغمبرا
مصطفیٰ و مجتبی و سرّ در اعلای توی [همان:۷]
مترجم در پیشگفتار می گوید که این امر واضح است که در کتاب های ادبیات فارسی، سوانح حیات حضرت هجویری یافت نمی شود ولی هرچه اطلاعاتی درباره زندگی هجویری بدست می آید، آن مبنی بر کتاب کشف المحجوب است. مترجم می نویسد که اسم گرامی او سید علی بن عثمان الهجویری، الجلابی، الغزنوی رحمه الله علیه است و لقب او داتا گنج بخش یعنی بخشنده خزانه روحانیت است. خوابگاه او در شهر لاهور است و هر پنج شنبه مریدان بر مزارش جمع می شوند و به او حرمت می گذارند
مترجم اضافه کرده می گوید که هجویری را با نامهای مختلف یاد می کنند از جمله هجویری، جلابی و غزنوی
چون سید علی هجویری در قصبه هجویر زندگی می کرد بنابرین به او هجویری لقب داده شد و نام دوم او جلابی است در قصبه هجویر محله ای که او زندگی می کرد. نامش جلاب است، بعلت این او را جلابی هم می گویند و غزنوی بعلت این که هر دو جای مذکور در ایالت غزنه هستند
طبق اطلاعاتی که از کتاب کشف المحجوب بدست آمده است طبق آن هجویری در آغاز صده پنجم هجری چشم در جهان گشود و در اواخر همین قرن مذکور چشم از این دنیای فانی بست
هجویری مرید خلیفه شیخ ابوالفضل محمد حسن الختلی قدس سره بود. هجویری کتاب کشف المحجوب را بخواهش دوست خود موسوم به ابو سعید غزنوی تالیف کرد. در شبه قاره هند کتاب کشف المحجوب اولین کتابی در زمینه تصوف شمرده می شود و تا هنوز چنین کتاب جامع با موضوع تصوف به وجود نیامده است. زبان این کتاب، زبان خراسانی است. کشف المحجوب در نثر مرصع و مسجع است و کافیه سنجی در آن به نظر می رسد، علاوه بر این، کتاب مذکور یک نمونه ای فصاحت و بلاغت هم است
خصوصیت دیگر کشف المحجوب این است که هجویری در مورد هر موضوع تصوف صحبت پرداخته است حتی در زمینه وحدت الوجود و قضا و قدر هم تشریح کرده، مثال های قرآن و سنت ثبت کرده است
دومین ترجمه کتاب کشف المحجوب در زبان اردو توسط مولانا عبدالرؤف فاروقی شده است و چاپخانه بنام کتب خانه اسلامی در لاهور، این ترجمه را به چاپ رساند. مترجم در سر ورق کتاب
اهمیت این ترجمه را نشان داده می نوسید که “این کتاب در زمینه تصوف
کتاب لازوال است و به شهره آفاق رسیده است” و اسم هجویری را با احترام چنین نوشته است”
“زبده العارفین ابوالحسن سید علی بن عثمان هجویری رحمه الله اعلیه”
این ترجمه در جمع بر ۶۲۲صفحه مشتمل است و مترجم مذکور چهارده باب کشف المحجوب و چهار باب در مورد حجاب را ترجمه کرده است. این ترجمه با حمد و نعت آغاز می گردد و پیشگفتار از طرف مترجم ندارد
ترجمه سوم کتاب کشف المحجوب با نام کلام المرغوب توسط ابوالحسنات سید محمد قادری شده است و دکتر خالق داد ملک و دکتر طاهر رضا بخاری ترجمه مذکور را تدوین کرده از مکتبه شمس و قمر در لاهور در سال ۲۰۱۲م منتشر کردند. ترجمه مذکور دارای ۶۴۴ صفحه است و ۳۹ باب دارد. این ترجمه چند تا ویژگی دارد از جمله اینکه بر عبارت و اقوال و اشعار عربی، اعراب نوشته شده تا قاری دوچار مشکل خواندن متن نشود. دوم اینکه در مورد ایات قرآن و احادیث نبویه، اسم و شماره آیات اضافه شده است، علاوه بر این، ترجمه آنها در زبان اردوی آسان داده شد. ترجمه مذکور با زبان متداول زمان است
چهارم اینکه آشنا هستیم که ملفان پیشین، بند نویسی نمی کردند. مترجم مذکور در این ترجمه طبق موضوع، بند نویسی کرده است تا خواننده وقت خواندن متن، گیج نشود و با ذوق و شوق مطالعه کند
پنجم اینکه ملفان در زمان باستان نقطه گزاری هم نمی کردند ولی مترجم ترجمه مذکور طبق دستور زبان اردو نقطه گزاری کرده است تا قاری دوچار مشکل نگردد
در مورد ترجمه مذکور رییس گروه زبان عربی دانشگاه پنجاب لاهور دکتر خالق داد ملکی در رمینه حل کردن معمای زبان عربی خیلی کمک کرده است. مصحح ترجمه مذکور می نویسد که مترجم مولانا ابوالحسنات سید محمد قادری خلف اکبر حضرت مولانا دیدار علی شاه الوری بود و با علوم و فنون متنوع زمان خود آشان بود. او اکثر این شعر حافظ را می خواند
حافظ رند زنده باش مرگ کجا و تو کجا
تو شده فنایی حمد حمد بوَد بقای تو
مصحح می گوید که مترجم در سال ۱۳۸۰ه از این دنیای فانی رفت و در جوار مزار هجویری در لاهور زیرخاک خفته است
ترجمه کشف المحجوب بنام کلام المرغوب با این بیت آغاز می شود
بحمد الله کتاب کشف محجوب که رشد و معرفت زان هست مطلوب
ز تصنیف مقدس قلب عالم که نامش گنج بخش پاک محجوب
بتوحید و تصوف لوح عرفان برلب سالکان فیض ست موهوب
مترجم شد درین اردو زبانی ز بوالحسنات احمد گشت مکتوب
چو افشای رموزش شد بعالم همه اعدای دین گشتند بغلوب
با حوالش حکیم نیک موسیٰ بتحقیق و تفکر هست محسوب
شرافت جست از سال طباعت شده مسموع “باب علم مرغوب” [قادری: ۲۰۱۲:۷۰
ترجمه چهارم کشف المحجوب توسط علامه مفتی غلام معین الدین نعیمی در سال 2004م در لاهور چاپ شد و حجمش این ترجمه مبنی بر ۵۹۵ صفحه است
در پیشگفتار این ترجمه مترجم در زمینه سیرت و سوانح حیات حضرت شیخ هجویری صحبت پرداخته است. او نسبت شیخ هجویری را چنین بیان نموده می نویسد
حضرت علی هجویری عثمان بن سید علی بن عبدالرحمان بن شجاع بن ابوالحسن علی بن حسن اصغر بن زید بن حضرت امام حسن بن حضرت علی بن ابی طالب رضوان تعلی اعلیم. بعداً در مورد حیات و سفرش بیان نموده است و ضمن آن تذکر مشایخ معاصر هجویری می کند و ذکر چند تا نوع تصوف هم می کند. مترجم ذکر اوصاف صوفیای کرام را مفصلا بیان نموده است و بیشتر معمای تصوف را حل می کند
ترجمه پنجم کشف المحجوب توسط علامه فضل الدین گوهر در سال ۲۰۱۰م در لاهور به چاپ رسید. ترجمه مذکور مبنی بر ۵۹۹ صفحه می باشد. مترجم مقدمه مفصل نوشته است و در آن سوانح حیات شیخ هجویری را هم ثبت کرد. این ترجمه در زبان اردو آسان شده است و قاری بوقت خواندن این ترجمه محظوظ می شود و تمام موضوعات تصوف را بخوبی درک می کند
علاوه بر تراجم زبان اردو از کشف المحجوب یک ترجمه در زبان انگلیسی داریم و آن را رینولد ای نیکولسن در سال ۱۹۱۱م در شهر لندن چاپ کرد. حجمش در جمع ۴۷۰ صفخه است. ترجمه [نکلوسن:۱۹۱۱:xx]مذکور بیست و پنج باب دارد. نکلوسن می گوید که بدون آشنای اصطلاحات تصوف هیچ کس نمی تواند کتاب کشف المحجوب را بفهمید
نکلوسن می گوید که هجویری سعی کرده است که طبق اسلام تصوف را بیان کند. طبق او چهاردهم باب کشف المحجوب اهمیت زیاد دارد چون در این باب هجویری دوازده مسلک تصوف را بیان نموده است و مزید اضافه کرده می گوید که آیا در حقیقت چنین نوعی تصوف وجود داشت یا دارد یا خیر
نیکولسن نیز می گوید که هجویری ذکر کتاب “اللمه” می کند که قبل از او در زبان عربی در زمینه تصوف توسط ابو نصر السراج نوشته شده است و در سال ۳۷۷-۳۷۸ه از دنیا رفته است. نیکولسن ادعا می کند که او هر دو کتاب را مطالعه کرده است و پی برده که کتاب کشف المحجوب هجویری مبنی بر کتاب اللمه نصر سراج می باشد و حتی مطالب هر دو کتاب یکیند. [همان:xxiii]
ترجمه کشف المحجوب توسط نیکولسن را پیر محمد کرم شاه با مقدمه مفصل خود در سال ۲۰۰۱م بار دیگر چاپ کرد و حجمش۵۲۷ صفحه است. در این چاپ پیر محمد خصایص ترجمه نکولسن را خاطر نشان ساخت و از طرف خود سوانح حیات شیخ هجویری را مفصلا بیان نمود. این کتاب در لاهور چاپ شد
نتیجه گیری: در این مقاله ذکر پنج ترجمه زبان اردو و یک ترجمه زبان انگلیسی شده و برای فرهنگ و علم را منتقل کردن به فرهنگ خارجیان تراجم یک عامل مهم شمرده می شود. همین کار را تراجم مذکور در شبه قاره هند انجام دادند و کتاب کشف المحجوب تصوف را در هند معرفی نمودند و مبدا گشت که چند تا مسلک تصوف به وجود آیند
:منابع
هجویری٬ علی بن عثمان کشف المحجوب٬ مترجم و شارح رستم زاد منصور٬ حسن ناشر٬ دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل٬ چاپ اول ۱۳۸۳ه
هجویری٬ علی بن عثمان کشف المحجوب٬ مترجم٬ عبدالرزاق فاروقی٬ اسلامی کتب خانه لاهور، کلام المرغوب٬ مترجم محمد احمد قادری٬ مکتبه شمس و قمر٬ لاهور٬ ۲۰۱۲م
هجویری٬ علی بن عثمان کشف المحجوب٬ مترجم و شارح الحاج کپتان واحد بخش سیال چشتی صابری، ناشران و تاجران کتب٬ لاهور٬ ۱۹۹۵م
، هجویری٬ علی بن عثمان کشف المحجوب٬ مترجم٬ سید غلام معین الدین نعیمی،ناشر اکبر بک قادریلاهور2004م
هجویری٬ علی بن عثمان کشف المحجوب،مترجم فضل الدین گوهر، ناشر ضیاالقران، لاهور، 2010م
هجویری٬ علی بن عثمان کشف المحجوب، محمد شفثع، ناشر النوریه الرضویه،لاهور،2013م
Kashfful Mehzub mean Revelation of the Mystery Ali b. Uthman Al Jullabi Al Hujviri tr. By Reynold A. Nicholson, London, 1991
Kashfful Mehzub mean Revelation of the Mystery Ali b. Uthman Al Jullabi Al Hujviri tr. By Reynold A. Nicholson, preface by Peer Md. Karam Shah, Lahore