نگاهی به مصطلحات الشعرا از سیالکوتی مل وارسته
چکیده: مصطلحات الشعرا توسط سیالکوتی مل وارسته تالیف شد. این لغت در زمینه محاورات و اصطلحات زبان فارسی است که در آن زمان شعرا در سبک هندی یا تازه گویی بکار می بردند. در این مقاله ویژگی فرهنگ مذکور بیان شده است
مقدمه: صده هجدهم در شبه قاره، دوره زبان دانی، تحقیق اصطلاحات زبان فارسی و لغت نگاری شمرده می شود. علت این، محیط سیاسی و معاشره هند بود که یواش یواش تغییر پذیر بود. زبان انگلیسی جای گزین زبان فارسی می شد. در این محیط برای آشنایی معنی اصطلاحات شعری زبان فارسی، لغت ها تالیف شدند، بیشتر آن ها در زمینه اصطلاحات محاوره ای بودند و یکی از اینها لغت مصطلحات الشعرا از سیالکوتی مل وارسته است که معروف به مصطلحات وارسته شد
مقاله: لغت مذکور در سال ۱۱۴۹هجری شروع شد و در سال ۱۱۸۰هجری برابر به۱۷۶۶میلادی به اتمام رسید و در همین سال سیالکوتی مل وارسته به خواب دایمی رفت. در مورد سوانح زندگی او زیاد اطلاعات بدست نیست ولی از اسمش واضح است که او اهل شهر سیالکوت بود. در تذکره گل رعنا به اختصار درباره اش نوشته شده است
ویژگی فرهنگ وارسته این است که او تنها محاورات زبان فارسی را جمع کرد که در تازه گویی بکار برده می شد و برای آشنایی معنی آن اصطلاحات از اهل ایران، مقیم هند استفاده کرد تا معنی دقیق آن محاورات را در لغت خود بنام مصطلحات الشعرا ثبت کند. ویژگی دوم فرهنگ مذکور این است که وارسته هر اصطلاح را به نظر یک ناقد بعد از تحلیل شامل لغت خود کرد. سیالکوتی مل وارسته در مقدمه اصطلاحات الشعرا می نوسید که
بنده وارسته به محض سر نوشت ازلی،شب و روز محو مطالعه دواوین فصحا بودم و دل و جان را وقف عشق الفاظ و معانی می نمودم. اکثر محاوارات غریبه فارسی زبانان در اشعار، بار دیدم به تحقیق آن کمر بستم و هر چند گرد کتب لغات گردیدم، نفحه حل معانی بعضی از آن نشنیدم. ناچار رجوع به زبان دانان ایران دیار آوردم و پانزده سال در این تلاش بسر بردم و آنچه از زبان آن جماعت شنیدم، برای انتفاع جمهور سخن پردازان خواستم که در حیز کتابت در آرم، لهذا آن را با بعضی لغات عربیه با وصف آنکه معانی آن در نسخ لغات و شروح دواوین و مثنویات قدما مرقوم است به جهت سهولت طلبه در این صحیفه مسطور نمودم و از ضبط محاورات و لغاتی که در مصنفات تازه گویان به نظر در نیامد،عطف عنان اشهب قلم واجب دیدم و این نامه را به مصطلحات الشعرا که مشعر تاریخ شروع تالیف است،موسوم گردانیدم.” (واراسته،1:1305،شمیسا،1380: 33 )
وارسته اصطلاحات محاوره ای که در ادبیات معاصر یعنی تازه گویی رایج بود و معانی آنها در هیچ فرهنگ یافت می شد. آنان را با کمک اهالی ایران که در آن زمان در هند مقیم بودند، در فرهنگ مصطلحات الشعرا جمع کرد و بعد از معنی آن لغت، شواهدی از ابیات شاعران پیشینه می آورد. بعضی اوقات یک بیت یا دو یا سه بیت نقل می کند. این لغت برای مطالعه و اصطلاحات گوناگون اجتماعی خیلی سودمند است و اگر کسی می خواهد که در زمینه اصطلاحات پهلوانان یعنی کشتی گیران، عیاران، لوطیان آشنایی داشته باشد پس این فرهنگ کمکش خواهد کرد
:برای نشان دادن شیوه وارسته چند تا مثال نقل می کنم
آیانی: مرادف شایستگی، بیت از شاعر طغرا نقل می کند
دل چسپ نمایی مژه ز آیانی چشمک تسخیر فزایی نگه از شوخی ایما
دوم شعر از مغانی بلخی می آورد
لشکرت را طعنه آیان است بر چرخ فلک مجلست را بذله شایان است بر خلد برین
استخوان سنگین: به معنی بالاضافه، نجیب و شریف
از مویدالفضلا، شعری از اسمعیل ایما نقل کرده است
خواهم از برای دل دلبری به تمکینی بهر این هما باید استخوان سنگینی
آب آتشین: کنایه از شراب تند و برای مثال بیت از مرزا جلال اسیر نقل کرده است
ز عشق مرتبه حسن دل نشین پیداست ز شیشه جوهر این آب آتشین پیداست
پیرافشانی: کار عظیمی در پیری به عمل آوردن و بیت از فغانی نقل کرده است
خزان آمد، گریبانی به رندی چاک خواهم کرد
به من می ده که پیر افشانی چون تاک خواهم کرد
ابن السبیل: بقول صاحب تفسیر حسینی، مسافری که از ملک و مال خود جدا مانده باشد
و بیت از شاعر مخلص کاشی می آورد
چنین که حسن تو از خط شدست پا به رکاب
دو هفته دیگر ابن السبیل خواهد شد
نتیجه گیری: از دلایل بالا این بر می آید که لغت مصطلحات الشعرا از سیالکوتی مل وارسته در مورد مطالعه فرهنگ و رسوم ایرانی خیلی زیاد مفید است و هر کس که به لغت مذکور رجوع می کند، آشنایی وافی بدست می آورد.
:مآخذ
سید عبدالله ادبیات فارسی در میان هندوان، مترجم پرفسورمحمد اسلم خان، تهران
محمود، سید فیاض تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند،ج پنجم، لاهور، 1972م
وارسته، سیالکوتی مل مصطلحات الشعرا، مصحح دکتر سیروس شمیسا، انتشارات فردوس، تهران،1380
وارسته، سیالکوتی مل مصطلحات الشعر، ناشر منشی نَوَل کِشوُر، لکنو،1305